CHUYỆN HỘP MỨT TẾT

 

Thời bao cấp, Cơ quan bộ phận công đoàn nào “chạy” được mỗi người một ký gạo thơm, một ký nếp, một hộp mứt thập cẩm, nửa ký đường vàng… là xem như nhân viên của họ “ấm lòng” ngày tết.. Tết mà bị mất danh hiệu Lao động tiên tiến coi như… mất quà. Trong đó có hộp mức Tết một sản vật không thể thiếu của Tết bao cấp là rượu vang Thăng Long và Mứt Tết thập cẩm của Xí nghiệp Bánh mứt kẹo Hà Nội … thì “tuyệt vời ông mặt trời”.

CHUYỆN HỘP MỨT TẾT

Những ai sống ở miền Bắc từ nửa cuối thập niên 50 tới hết thập niên 80 chắc khó quên hộp mứt tết. Nó là sản phẩm đặc trưng, tiêu biểu của đời sống miền Bắc sau khi kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp, đi theo đường lối cộng sản, tiến lên chủ nghĩa xã hội. Nó được sinh ra từ nền kinh tế tập trung, nhà nước quản lý toàn bộ mọi hoạt động, từ sản xuất tới phân phối, tiêu dùng. Người đời gọi bằng cái tên ngắn gọn: Thời bao cấp.

Gần giữa năm 1977 tôi vào nhận việc ở Sài Gòn. Ăn cái tết đầu tiên đất phương nam, Tết Mậu Ngọ 1978. Lại thấy hộp mứt tết giống như hồi mình còn ngoài kia. Cứ nghĩ rằng trong này làm gì có. Hỏi các thầy cô lưu dung dạy cùng trường, rằng miền Nam trước kia có hộp mứt tết không. Các thầy cười, làm gì có, bánh trái ê hề, trăm nghìn loại, đủ kiểu sang trọng, đâu cần hộp mứt bình dân ấy làm chi. “Nhưng giờ thì có, do cộng sản nhà các anh đem vào”, thầy Hảo cười tủm tỉm.

Khi tôi còn bé, thập niên 60, mỗi lần Tết Nguyên đán, nhà tôi lại được phát cái phiếu mua hàng tết, trong đó có hộp mứt. Nó chả nhiều nhặn, quý giá gì, nhưng hình ảnh hộp mứt đặc trưng của tết xã hội chủ nghĩa đã ăn đậm vào óc, cứ nhớ tới nó lại hiện lên thời đói nghèo, thiếu thốn, vất vả.

Hộp mứt tết có 2 loại to nhỏ, tùy theo trọng lượng. Hộp to cho hộ gia đình nhiều người (hình như 4 người trở lên), hộp nhỏ cho nhà ít người. Nhà nước giải thích đó là sự phân phối công bằng trong hoàn cảnh thiếu thốn. Ông Hồ Chí Minh từng bảo “Không sợ thiếu, chỉ sợ không công bằng”.

Gọi là “hộp to” nhưng ruột của nó cũng chỉ 500 gam, tức nửa ký. Để dễ hình dung, ta cứ cầm gói đường Biên Hòa 1kg thì biết hộp mứt ấy nặng bằng một nửa. Hộp to hình vuông, mỗi cạnh 1 gang tay. Suốt bao nhiêu năm, tôi chỉ thấy nó cùng một kiểu dáng, màu mè, cách trang trí. “Mặt tiền” (phía trên hộp) giấy màu, bao trùm là cành đào với những bông hoa màu hồng trên cành xù xì quăn queo màu nâu. Có hàng chữ “Chúc mừng năm mới”. Năm nào cũng như năm nào nên nhà sản xuất không cần đề năm cụ thể. Mứt tết ở Hải Phòng đề trên vỏ hộp Xí nghiệp Bánh kẹo Hải Phòng (sản xuất), còn ở Hà Nội là Xí nghiệp bánh kẹo Hà Nội. Tôi không biết những tỉnh lẻ khác có nhà máy dạng ấy? Nhà máy của nhà nước, trong năm nó làm bánh kẹo, tới Tết làm thêm sản phẩm hộp mứt tết.

Hộp nhỏ cũng dáng vẻ, chữ nghĩa, màu sắc tương tự, chỉ có điều hình chữ nhật, ruột 250 gam. Giời ạ, một phần tư ký mứt theo chế độ phân phối, cả năm chỉ phân cho một lần “để nhân dân vui vẻ đón tết cổ truyền”. Dân gian thời đó lưu truyền câu “Phân thì như cứt, cái cứt gì cũng phân”.

Hóa ra có rất nhiều người bị ám ảnh bởi hộp mứt tết thời phân phối ở miền Bắc, bằng chứng là nhà cháu sợ đưa bài dài thì mọi người ngại đọc nên cắt sang kỳ sau việc kể tỉ mỉ về ruột hộp. Thế là các cụ ông cụ bà có lẽ cùng độ tuổi “Đỗ Phủ” tranh nhau phanh phui trong nó gồm những gì những gì. Thật đúng là, sung sướng thì dễ quên, chứ sự nghèo khó thiếu thốn thì bám chặt, chắc khừ trong não rồi, khó tẩy khó quên lắm.

Nói túm lại thế này, dù hộp lớn nửa ký (500 gam) hay hộp nhỏ ¼ ký (250 gam) thì ruột cũng mấy món sau đây. Gọi là mứt chứ không hẳn mứt. Đó là một bọc láo nháo gồm kẹo trứng chim (kẹo bi), mứt bí đao, mứt cà rốt, mứt gừng, mứt dừa, trong đó kẹo trứng chim làm chủ lực. Có Tết nhà sản xuất thêm cả mứt khoai lang, lại có năm thêm hai quả táo tàu hoặc quả hồng khô. Bây giờ nghe liệt kê cái danh sách này, tụi trẻ bĩu môi khinh khỉnh, nhưng đối với đám chúng tôi hồi đó thì là nỗi khao khát, thèm thuồng. Ít nhất nó cũng chứng minh được cuộc sống đã vận động và phát triển. Cũng giống như những người yêu chế độ thường so sánh so với thời trước năm 1945 nông thôn ngày nay đã có bao nhiêu phần trăm nhà ngói.

Kẹo trứng chim, đúng như tên gọi, to và trắng đục giống trứng con chim sẻ. Nó là hột lạc (đậu phộng) rang lên, còn nguyên vỏ, bọc bằng lớp đường mịn bên ngoài. Đồng chí này rắn, chỉ răng trẻ con mới nhá được. Nửa phần ruột hộp còn lại là mứt bí, mứt dừa, mứt gừng. Năm nào có hai quả táo tàu thì ưu tiên dành cho người già, kính lão đắc thọ. Thời ấy, táo tàu là của hiếm, cực hiếm, chỉ những hiệu đông y mới có. Tôi vẫn nhớ mỗi lần bu tôi bệnh, thày tôi lại lên huyện cắt vài thang về sắc. Chiếc ấm đất đun thang thuốc tới nát mềm nhưng mỗi lần đổ bã, anh em tôi lại tranh nhau xác táo tàu và cam thảo. Nó chẳng còn béo bổ gì nhưng vẫn cảm thấy ngon bởi nó là táo tàu, của hiếm.

Thời bao cấp, không có hộp mứt tết thì bàn thờ cúng tổ tiên ông bà đầu năm dường như còn thiếu thiếu. Nó thường nằm trang trọng chính giữa, trên nải chuối đặt ở mâm bồng. Hộp mứt được nhà nước phân phối ấy, như một thứ tiêu chuẩn để đánh giá sự quan tâm của nhà nước với dân chúng. Dường như nhà nào cũng để chưng tới hết mùng, sau đó mới xin tổ tiên cho hưởng lộc. Có những hộp, do làm đã lâu (bây giờ gọi là hết đát) mứt bị chảy nước hoặc mốc đành phải bỏ, tiếc lắm.

Đã đành thời bao cấp thứ gì cũng thiếu, kể cả những nguyên liệu để làm mứt, nhất là đường, nhưng tệ nhất là nhà nước chỉ cho phép xí nghiệp quốc doanh làm ra sản phẩm, chứ tư nhân cá thể mà sản xuất thì bị chặn bắt. Không chỉ mứt, các loại bánh kẹo khác cũng vậy. Nếu làm chui, bị phát hiện, chính quyền sẽ phạt, sẽ vặn vẹo đường lấy từ đâu, bột từ đâu, ai cho phép… Những nhà làm bánh qui gai xốp ở ngoài phố đều phải làm chui, mãi tới cuối thập niên 80 mới được “danh chính ngôn thuận”. Dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, mọi việc vi phạm tới quyền hành của nhà nước đều có tội.

Nói tới bánh qui, tôi lại sực nhớ bài đồng dao hồi bé. Nó kể một ông bố đưa con về quê ăn tết. Hát rằng “Bố con mình dắt nhau về quê/Đi đến bến ô tô nhỡ tàu/Con ơi con khóc làm chi/Bố mua cho cái bích qui, con cười”. Cái bánh bích quy bé tí cũng đủ đem lại niềm vui cho đứa trẻ nghèo. Có lần tôi thắc mắc (bé tí đã biết thắc mắc), sao tới bến ô tô mà lại nhỡ tàu. Ông anh tôi cười bảo, chả sao sất, ngay nhà thơ Xuân Diệu viết “Tổ quốc tôi như một con tàu/Mũi thuyền ta đó mũi Cà Mau”, tàu biến thành thuyền mà có sao đâu, lại còn được nức nở ca ngợi đấy thây.

Nguyễn Thông

Hộp mứt tết, chai rượu chanh, gói thuốc lá Phù Đổng - kỷ niệm của thời bao cấp.